1. Tội phạm học - ngành khoa học phục vụ đắc lực cho đấu tranh phòng, chống tội phạm.

Tội phạm học là khoa học nghiên cứu về tình hình tội phạm như một hiện tượng xã hội tiêu cực gắn liền với các nhân tố xã hội và con người trong xã hội có nhà nước.

Tội phạm học sinh ra do nhu cầu giải thích, khám phá bản chất và các quy luật phát sinh, phát triển các nguyên nhân dẫn đến các hiện tượng và quá trình tiêu cực, bất lợi cho xã hội, nhà nước và con người thông qua khám phá chính bản chất của các hiện tượng và quá trình tiêu cực, bất lợi đó cũng như những nguyên nhân đã phát sinh và các điều kiện hoàn cảnh khách quan thuận lợi cho sự phát triển, gia tăng các hiện tượng, quá trình đó nhằm mục tiêu phòng ngừa, ngăn chặn, vô hiệu hóa các nguyên nhân và điều kiện.

Các hiện tượng, quá trình xã hội tiêu cực gắn liền với những hành vi phạm pháp hình sự diễn ra trong một giới hạn không gian, thời gian và nhóm chủ thể xã hội nhất định được coi là tình hình tội phạm. Các nhân tố xã hội mang tính quy luật khách quan đóng vai trò căn bản, gốc rễ phát sinh hoặc những hoàn cảnh, điều kiện thuận lợi cho phát triển những hiện tượng, quá trình tiêu cực xã hội nói trên được gọi là nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm. Các nhân tố xã hội này gắn liền móc xích với nhau chịu sự tác động, ảnh hưởng, chi phối lẫn nhau theo những quy luật nhất định. Chính nhu cầu nhận thức chân lý khách quan diễn ra gắn liền với những biến động, thay đổi mang tính quy luật đó đã làm phát sinh, phát triển tội phạm học - như một hệ thống trí thức về tình hình tội phạm, về nguyên nhân điều kiện của tình hình tội phạm, cũng như những giải pháp phòng ngừa, ngăn chặn và xử lý có hiệu quả các nhân tố tiêu cực. Những quy luật khách quan nói trên được được mô tả bởi một hệ thống phạm trù, khái niệm, thông số về chất và về lượng, với việc kết hợp vận dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học phổ biến với các phương pháp đặc thù, phù hợp với đối tượng nghiên cứu… Nói cách khác, Tội phạm học được sinh ra nhằm nghiên cứu những quy luật khách quan gắn liền với tình hình tội phạm, nguyên nhân điều kiện của tình hình tội phạm và các giải pháp phòng ngừa ngăn chặn vô hiệu hóa nguyên nhân đã đã dẫn đến các hiện tượng và quá trình đó. Chính quy luật khách quan gắn liền với quá trình hình thành, phát sinh, phát triển và biến đổi của tình hình tội phạm, các thành tố của nó cũng như các giải pháp để tác động, làm thay đổi, hoặc khắc phục những nguyên nhân điều kiện dẫn đến tình hình tội phạm là đối tượng nghiên cứu của Tội phạm học. Để đạt được những mục tiêu nhiệm vụ đó, tội phạm học phải chọn lựa các hình thức và phương pháp nghiên cứu hợp lý, hiệu quả. Đã từ lâu, Tội phạm học được thừa nhận là một bộ môn khoa học có tính lý luận chung, cung cấp những thông tin mang tính cơ sở cho việc ứng dụng tri thức của các ngành khoa học xã hội - pháp lý khác liên quan tới nghiên cứu hành vi nguy hiểm xã hội như khoa học Luật hình sự, Luật tố tụng hình sự, Thi hành án hình sự, Điều tra hình sự và các ngành khoa học khác. Tội phạm học không chỉ phục vụ đắc lực cho nhiệm vụ phòng ngừa tội phạm và vi phạm pháp luật mà còn đóng góp tích cực cho điều tra khám phá tội phạm và giáo dục, tái hòa nhập cộng đồng những người phạm tội.

2. Sự xuất hiện Tội phạm học ở Việt Nam

Lịch sử minh chứng quá trình hình thành, lớn mạnh dần của hệ thống những tri thức chung mang tính cơ sở cho việc nhận thức và giải quyết nhiệm vụ của một loạt ngành khoa học và hoạt động thực tiễn thuộc lĩnh vực tư pháp hình sự và quản lý nhà nước đối với quá trình đấu tranh phòng chống tội phạm… Đó chính là quá trình hình thành, phát triển và tách ra độc lập của Tội phạm học trong lĩnh vực khoa học pháp lý. Vì vậy để nhận chân giá trị và đánh giá đúng được tiến trình phát triển của Tội phạm học nước nhà chúng ta cũng cần xem xét tội phạm học trong mối liên hệ với các ngành khoa học xã hội khác liên đới.

Sự sinh sau đẻ muộn của Tội phạm học so với nhiều ngành khoa học xã hội - pháp lý khác có nguyên nhân khách quan đồng thời cũng phản ánh năng lực chủ quan của chủ thể quản lý xã hội, quản lý nhà nước trên lĩnh vực đấu tranh phòng chống tội phạm. Điều này cũng cho phép giải thích vì sao Tội phạm học ở Việt Nam được hình thành khá muộn mằn so với nhiều nước trên thế giới.

Bắt đầu từ những năm 80 của thế kỷ trước, ở Việt Nam đã xuất hiện những bài viết mang tính chất tội phạm học trên các báo, tạp chí khoa học như Tạp chí Luật học, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, tạp chí Công an nhân dân… Những bài viết dạng này cũng được gia tăng dần cùng với sự gia tăng các loại tạp chí, bản tin khoa học trong các ngành bảo vệ pháp luật. Tất nhiên, thuở ban đầu ấy, chưa phải đã có ngay những tri thức, những nhận định rõ ràng về Tội phạm học. Thậm chí cách đặt vấn đề còn hết sức dè dặt, bởi định kiến rằng Xã hội học nói chung là cái gì đó có xuất xứ từ xã hội tư sản và Tội phạm học hình như là một phiên bản của Xã hội học…

Cùng với sự du nhập và phát triển mạnh mẽ của các ngành khoa học pháp lý từ các nước xã hội chủ nghĩa Đông Âu và Liên Xô vào Việt Nam (quá trình này gắn liền với quá trình thực hiện chủ trương phát triển đào tạo đội ngũ cán bộ khoa học xã hội của Đảng và Nhà nước), dần dần xuất hiện những nghiên cứu thuộc lĩnh vực Tội phạm học. Đặc biệt từ khi thực hiện chính sách đổi mới và bắt đầu tổ chức một cách phổ biến hình thức đào tạo trên và sau đại học, cùng với sự lớn mạnh dần của đào tạo sau đại học ở Việt Nam, việc triển khai nghiên cứu Tội phạm học từ chỗ đơn lẻ, thiếu tính tổ chức đã dần dần đi vào nền nếp, có tổ chức và hệ thống chặt chẽ.

Nếu như những năm 80 của thế kỷ trước chỉ có những bài báo đăng trên các tạp chí bàn đến những khía cạnh nào đó mang tính tội phạm học của các vấn đề tội phạm, hình phạt, hoặc pháp luật tố tụng hình sự, điều tra hình sự… thì những năm đầu thập kỷ cuối cùng của thế kỷ 20 đã xuất hiện ở Việt Nam những bài giảng đầu tiên về Tội phạm học đã được trình bày tại các Trung tâm nghiên cứu khoa học và Đào tạo Sau đại học của một số cơ sở đào tạo. Ngày nay, những thành tựu của Xã hội học và nhiều ngành khoa học khác, nhất là trên phương diện phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu đã được Tội phạm học vận dụng một cách hợp lý, có hiệu quả cho những giải pháp và mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của mình.

Vào giữa thập niên 90 của thế kỷ 20, cùng với những luận văn, luận án đầu tiên về lĩnh vực Hình pháp học, ở Việt Nam đã xuất hiện những luận văn, luận án, những tác phẩm dịch thuật đầu tiên về Tội phạm học. Những cơ sở đầu tiên đào tạo các thạc sĩ chuyên ngành Tội phạm học rất ít ỏi ở Việt Nam lúc này chính là Viện Nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật, Đại học Cảnh sát nhân dân, Đại học Quốc gia Hà Nội, Đại học Luật Hà Nội… Những giáo trình, đề tài khoa học đầu tiên về Tội phạm học đã xuất hiện ở Khoa Luật - Đại học quốc gia Hà Nội những năm 1995 - 1996 và tiếp sau đó, những năm 1996 - 1997 ở Đại học Cảnh sát nhân dân, ở Viện nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật thuộc Trung tâm Khoa học xã hội Việt Nam… Những công trình nghiên cứu Tội phạm học ở Việt Nam thời kỳ đầu hình thành và phát triển gắn liền với tên tuổi những nhà khoa học pháp lý như GS.TSKH Đào Trí Úc, PGS.TS Đỗ Ngọc Quang, PGS.TS Phạm Tuấn Bình, PGS.TS Nguyễn Xuân Yêm, PGS.TS Hồ Trọng Ngũ, PGS.TS Võ Khánh Vinh, TS. Nguyễn Mạnh Kháng, TS. Phạm Hồng Hải,… Bên cạnh những bài viết, bài giảng về Tội phạm học đầu tiên ở các cơ sở đào tạo đã xuất hiện những cuốn giáo trình Tội phạm học, những chương trình nghiên cứu, đề tài khoa học, những ấn phẩm dịch đầu tiên về lĩnh vực Tội phạm học của các tổ chức và cá nhân. Đáng chú ý là Đề tài nghiên cứu về Chính sách xã hội bảo đảm an ninh xã hội thuộc Chương trình khoa học cấp nhà nước KX04 giai đoạn 1991 - 1996 do Thiếu tướng Lê Thế Tiệm, Thứ trưởng Bộ Công an làm chủ nhiệm với sự tham gia của một tập thể cán bộ khoa học… trong đó có mảng vấn đề về tình hình tội phạm và giải pháp đấu tranh phòng chống tội phạm. Giáo trình Tội phạm học do TS. Đỗ Ngọc Quang chủ biên (1996) bước đầu hệ thống hóa những tri thức về môn Tội phạm học ở Đại học quốc gia. Dịch phẩm từ công trình của nhà nghiên cứu tội phạm học Nhật bản Ueduen “Tội phạm học và phòng ngừa tội phạm ở Nhật bản” do TS Nguyễn Xuân Yêm và TS Hồ Trọng Ngũ đồng dịch giả (1996) đã cũng cấp những kinh nghiệm quý báu về tổ chức nghiên cứu và phòng ngừa tội phạm ở Nhật bản. Hội thảo khoa học và Kỷ yếu Hội thảo khoa học về đấu tranh phòng chống tội phạm có tổ chức của Tạp chí Trật tự an toàn xã hội (01- 1997) tạo tiền đề cho nghiên cứu tội phạm có tổ chức ở Việt Nam đã tiếp cận hiện tượng này từ phương diện Tội phạm học. Các công trình nghiên cứu của tập thể tác giả do TS. Phạm Hồng Hải chủ biên với sự cộng tác của các nhà nghiên cứu TPH như PGS.TS Đào Trí Úc, TS Võ Khánh Vinh, TS Nguyễn Mạnh Kháng về phương pháp luận nghiên cứu Tội phạm học, được công bố tại Trung tâm KHXH Việt Nam (1999); công trình của PGS TS Phạm Tuấn Bình về tội phạm ẩn ở Việt Nam, nguyên nhân và giải pháp phát hiện (1999); sách Tội phạm có tổ chức - lịch sử và vấn đề của PGS.TS Hồ Trọng Ngũ (2000)… Đặc biệt công trình nghiên cứu “Tội phạm học hiện đại và Phòng ngừa tội phạm” và một loạt công trình khác về tội phạm có tổ chức, về tội phạm chưa thành niên của PGS.TS Nguyễn Xuân Yêm (Nxb CAND 2001), đã khảo cứu khá toàn diện sự phát triển của Tội phạm học ở Việt Nam và kinh nghiệm nhiều nước trên thế giới ở thời kỳ đó và tạo một dấu ấn mạnh mẽ về nghiên cứu Tội phạm học ở Việt Nam.

3. Vai trò tích cực của Trung tâm Nghiên cứu Tội phạm học và Điều tra tội phạm của Học viện Cảnh sát nhân dân

Có thể nói giai đoạn khoảng 20 năm lại nay, là giai đoạn nở rộ các công trình nghiên cứu Tội phạm học. Cùng với sự ra đời các chuyên ngành Đào tạo thạc sĩ, tiến sĩ về lĩnh vực Tội phạm học một số lượng lớn các luận văn, luận án tiến sĩ về lĩnh vực này đã được bảo vệ ở Học viện cảnh sát nhân dân, ở Viện Nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật, ở Khoa luật Đại học Quốc gia Hà Nội và Đại học Luật Hà Nội. Khoa Sau Đại học và Bồi dưỡng nâng cao của Đại học Cảnh sát nhân dân (tiền thân của nhiều đơn vị nghiên cứu, quản lý khoa học ngày nay là Học viện Cảnh sát nhân dân) cũng có quyền tự hào vì đã có những đóng góp ban đầu rất quý báu cho sự hình thành và phát triển Tội phạm học Việt Nam. Một số lượng lớn các thạc sĩ, tiến sĩ về chuyên ngành Tội phạm học đã được đào tạo ở đây - một trong những đơn vị đi đầu trong đào tạo sau đại học ở Việt Nam. Đặc biệt, những công trình, bài viết, luận văn đầu tiên nghiên cứu về Tội phạm có tổ chức đã được tổ chức nghiên cứu, tổ chức Hội thảo khoa học và công bố trên Tạp chí, kỷ yếu khoa học ở đơn vị này.

Đặc biệt, khoảng 10 năm vừa qua, sự đan bện giữa các nghiên cứu Tội phạm học và Điều tra hình sự trở thành một xu hướng chủ đạo trong nhiều cơ sở giáo dục Đại học và Sau đại học. Trung tâm Tội phạm học và Điều tra Tội phạm của Học viện Cảnh sát nhân dân đã được thành lập, tiếp tục phát huy những thành tựu nghiên cứu tội phạm học của nhà trường và trở thành một trong những trung tâm đầu đàn tổ chức nghiên cứu các đề tài, đào tạo cán bộ nghiên cứu theo hướng này.

Kết hợp công tác nghiên cứu khoa học với đào tạo Sau đại học về lĩnh vực Tội phạm học, bên cạnh tổ chức các công trình nghiên cứu có quy mô lớn của các giáo sư, phó giáo sư - những người có bề dày nghiên cứu về tội phạm học đã xuất hiện một đội ngũ các nhà khoa học trẻ quan tâm nghiên cứu các vấn đề của tội phạm học chuyên biệt được đào tạo ở Trung tâm. Rất nhiều công trình nghiên cứu về tội phạm kinh tế, tội phạm ma túy, tội phạm hình sự có tổ chức được thực hiện dưới hình thức luận văn thạc sĩ, luận án tiến sĩ và các bài viết đăng trên các tạp chí của Học viện Cảnh sát nhân dân…

Nhìn lại 10 năm từ khi có Trung tâm Tội phạm học và Điều tra Tội phạm của Học viện Cảnh sát nhân dân (2007) đến nay, có thể thấy Tội phạm học Việt Nam đã có thêm những bước thay đổi lớn. Sự đóng góp của Trung tâm Tội phạm học và Điều tra tội phạm của Học viện Cảnh sát nhân dân cho phát triển khoa học Tội phạm học Việt Nam là điều đáng khích lệ. Rất nhiều công trình khoa học có giá trị, nhiều cuộc Hội thảo lớn và hàng ngàn sinh viên, học viên cao học, tiến sĩ được đào tạo ở Học viện Cảnh sát nhân dân có vai trò tham gia tích cực của Trung tâm này. Hiện nay Trung tâm đang tiếp tục có những chương trình nghiên cứu và đào tạo tội phạm học theo hướng tích cực và tiếp cận những thành tựu của Tội phạm học thế giới.

Mặc dù Tội phạm học Việt Nam đến nay vẫn còn nhiều vấn đề chưa được khám phá hoặc cần thiết phải có cách nhìn đổi mới, điều chỉnh cách tiếp cận để nhằm giúp thực tiễn đạt được hiệu quả cao hơn trong điều kiện mới, nhưng nhân dịp kỷ niệm 10 năm thành lập Trung tâm Tội phạm học và Điều tra tội phạm của Học viện Cảnh sát nhân dân, chúng ta hoàn toàn có thể khẳng định rằng Tội phạm học Việt Nam đã có những bước tiến lớn và đạt được những thành công rực rỡ. Việc thành lập Trung tâm Tội phạm học và Điều tra tội phạm ở Học viện Cảnh sát nhân dân là một chủ trương đúng đắn và hiệu quả. Ngày nay, với một đội ngũ cán bộ nghiên cứu khá vững vàng và với cộng đồng những nhà Tội phạm học Việt Nam rộng lớn đang cộng tác với Trung tâm, chúng ta có thể tin tưởng chắc chắn rằng trong tương lai Trung tâm Tội phạm học và Điều tra tội phạm sẽ tiếp tục có những đóng góp lớn hơn nữa cho sự phát triển của Ngành Tội phạm học Việt Nam.

Thiếu tướng, GS.TS Hồ Trọng Ngũ - Phó Giám đốc Học viện CSND

 Nguồn: Tạp chí CSND - Chuyên đề Tội phạm học và Khoa học hình sự số 8+9/2017